Motivasyona Farklı Bir Bakış: Hazsal Bilinçdışı

Psikanalizin kurucusu S. Freud’a göre insanoğlunun temel dürtüsü haz veren ya da sıkıntıyı azaltan her türlü eylem ve etkinliğe yönelerek kişiyi içsel çatışmalardan uzak tutmaktır. Temelde insan beyni hazsal bilinçdışı ilkesine göre hareket etmektedir.

Yaşantımızın büyük çoğunluğunda biz bu durumun farkında olmasak da, bilinçdışı sıkıntı veren durumları azaltmak için çalışır. Peki tüm bunların motivasyon ile ilgisi nedir, gelin beraber bir örnek üzerinden gidelim:

"Pelin'e Türk Edebiyatı ile ilgili sekiz sayfalık bir ödev verileli 6 hafta olmuştur. Geçen zaman boyunca bu konuyu sıkça düşünmüştür. Ödevi bitirmenin 10 saatten fazla sürmeyeceği kanısına varmıştır. Aradan çıkarmak için çok kez ödeve başlamaya niyetlenmiştir. Bu kararlılıktan tekrar tekrar kaçınıp, bir kelime bile yazamamıştır. Şimdi gecenin karanlığında, ödev teslim tarihinden tam 10 saat önce hararetle yazmaya ve sözcükleri bir araya getirmeye çalışmaktadır. Pelin, önündeki 10 saatin her dakikasını yoğun şekilde çalışarak, mola vermeden ve televizyon izlemeden veya bilgisayar oyunları oynamadan geçirir. Stresli, rahatsız, bitkin hissetse de 10 saatin sonunda ödevi tamamlamayı başarır ve zamanında teslim eder."

Yukarıdaki durum pek çoğumuzun zaman zaman yaşadığı son derece genel bir senaryodur. Peki, sizce Pelin neden çalışmalarını zamana yaymak ve rahat rahat çalışmak yerine ödevi son gece yapmayı tercih etti ve büyük bir stres yaşadı?

Pelin’in eyleme geçmedeki temel amacı yalnızca ödevi tamamlamak ve dersten yüksek not almaktı ancak ödevi yazmak istemiyordu. Pelin'i motive ederek yazmasını sağlayan şey, ödevi yetiştiremeyeceği korkusuydu, çünkü ödevi yetiştiremezse dersten kalabilirdi ve bu durum onun isteksizliğinin (erteleme davranışının) önüne geçerek durumla başa çıkabilmesini sağladı. Yani Pelin sıkıntı verici bir sonucu ortadan kaldırabilmek adına ödevi tamamlayarak hazza ulaştı diyebiliriz.

Yukarıdaki örnekten de anlaşılacağı üzere kişinin motivasyona ulaşmadaki çözüm anahtarı; mantığa başvurup iradeye uymak değil, hazsal bilinçdışının derinindeki fonksiyonlarına uyum göstermektir. Hazsal bilinçdışı iki tür motivasyona sahiptir; sıkıntı motivasyonu ve haz motivasyonu. Sıkıntı motivasyonu, kişiye sıkıntı veren durumlardan kaçmak için kişiyi motive ederken, haz motivasyonu ise kişinin içinde bulunduğu durumda hazzı arttırmak için çalışır. Örnekle; endişeliyken endişe verici durumdan uzaklaşarak, öfkeliyken öfkelendiğiniz durum ya da kişi ile ilgili kafanızda öfkenizi ifade ettiğiniz senaryolar oluşturarak var olan olumsuz duygulardan kurtulmak ve rahatlamak için sıkıntı motivasyonunu kullanırsınız, akşam eve geldiğinizde kendiniz için dinlendirici bir müzik açıyorsanız ya da sevdiğiniz bir yemeği hazırlıyorsanız, müziği açmak ve yemeği hazırlamak için devreye haz motivasyonu girer.

Tüm bu anlatımdan çıkarılacak ana fikir ise sizin kontrol etmeye çalıştığınız davranışın kaynağı, sıkıntı mı yoksa haz mı olduğunun farkına varmaktır. Kaynağı bilinen motivasyon üzerinde kontrol sağlamanız ve böylece motive olmak için gerekli dikkati yeniden toplayabilmeniz kolaylaşacaktır.